Voor antropoloog Danny de Vries staat de veerkracht en weerbaarheid van gemeenschappen centraal in zijn werk. Hij onderzoekt hoe gemeenschappen omgaan met onverwachte ziekte-uitbraken en overstromingen. ‘Ik onderzoek de capaciteit van een gemeenschap om met tegenslag om te gaan. Welke bronnen kunnen zij inzetten?’ In de praktijk ziet hij dat dit sterk samenhangt met kennis over de eigen geschiedenis; over overstromingen in het landschap of over locaties waar ziekte uitbrak in het verleden. ‘Voor elke gemeenschap kan deze kennis en weerbaarheid weer anders zijn.’

Wat weten we over de geschiedenis van het systeem waarin we leven?

‘Als je het over weerbaarheid en veerkracht hebt, heb je het ook over kwetsbaarheid’, stelt De Vries. ‘Je kunt kwetsbaarheid met een sociaaleconomische bril bekijken, hebben mensen bijvoorbeeld genoeg geld om van rond te komen, maar ik ben vooral nieuwsgierig naar zogenaamde temporele kwetsbaarheid.’ Bij temporele kwetsbaarheid draait het om de invloed die tijd heeft op onze weerbaarheid. ‘Wat weten we over de geschiedenis van het systeem waarin we leven? Weten we wat extreem is en wat niet en we redelijkerwijze kunnen verwachten?’ legt De Vries uit. Hij bestudeert deze temporele kwetsbaarheid door naar het element van verrassing te kijken, ‘want verrassing legt bloot hoe wij onze eigen positie in de tijd ervaren en de mogelijkheid van een ramp inschatten.’

Als voorbeeld noemt De Vries de overstromingen van de rivieren de Maas en de Geul in Limburg afgelopen zomer. ‘Meetpunten in die rivieren geven aan hoe hoog het water door de tijd heen is geweest. Van de Maas weten we nog dat deze in ’93 en ’95 op record hoogte stonden en overstroomden. Bij de Geul waren in de recente geschiedenis geen vergelijkbare hoogwater en overstroming hoogtes bekend. Deze kennis heeft waarschijnlijk een rol gespeeld bij de reactie op het hoge water deze zomer. Bewoners rond de Maas werden wel preventief geëvacueerd, maar rond de Geul vrijwel niet.’

Rampen spelen zich in een veel langer tijdsverloop af

Volgens De Vries zorgt ons relatief korte geheugen over onze omgeving voor een sterkere verrassing bij een ramp. ‘Vaak denken we in generaties van slechts 30 jaar. Hierdoor herinneren we bepaalde data en gebeurtenissen niet meer. Maar rampen spelen zich in een veel langer tijdsverloop af.’

Wie kent bijvoorbeeld nog de overstroming van de Maas in 1926? Volgens De Vries zijn veel mensen dit al weer vergeten en onthouden we alleen nog die hoge waterstanden uit de jaren 90. Ons korte geheugen heeft zo invloed op de capaciteit van gemeenschappen om met rampen om te gaan. ‘Als we over 5 jaar bijvoorbeeld weer een Covid uitbraak krijgen, zullen we heel anders reageren dan wanneer dit pas over 50 jaar gebeurt. Over 5 jaar staat alles ons nog erg vers in het geheugen.’

Ook veranderingen in het landschap hebben impact op onze weerbaarheid

Daarbij heeft ook onze kennis over veranderingen in het landschap impact op onze weerbaarheid. ‘De rivier de Geul is bijvoorbeeld sterk veranderd in de afgelopen 10 jaar doordat er dammen zijn verwijderd ten behoeve van natuurontwikkeling’, licht De Vries toe. ‘Hierdoor stroomt het water nu veel harder door die rivier.’ Als er veel wordt veranderd aan een systeem, komen er ook meer verrassingen stelt De Vries. Het wordt dan lastiger voorspellingen te doen op basis van historische data omdat de situatie niet meer hetzelfde is. ‘Klimaatverandering is een van de aanjagers van veranderingen, maar de impact hiervan wordt versterkt naarmate we meer in het landschap ingrijpen, zoals is gebeurd in de Geul.’

Vaak moeten mensen eerst ervaren

Hoe wij als mensen omgaan met ons geheugen over rampen en onze kennis over veranderingen in het landschap, speelt een derde bepalende rol voor de veerkracht van een gemeenschap volgens De Vries. ‘We kunnen dingen cognitief wel weten, maar pas als we het zelf ervaren wordt het meestal reëel. Tijdens mijn veldwerk in Californië zag ik dat veel mensen die in overstromingsgebieden wonen, daar nog maar kort wonen, juist door de overstromingen. Of mensen kopen een huis bij mooi weer en als er niets aan de hand is. Mensen beseffen dan vaak niet wat een echte overstroming betekent, en dat dit überhaupt mogelijk is. Ze horen het wel, maar voelen het niet.’ Ondanks dat experts en wetenschappers vaak waarschuwen voor risico’s, is ook de overheid gevoelig voor deze op ervaring gebaseerde stemming. Hetzelfde ziet De Vries gebeuren bij COVID19.

Omgaan met nieuwe rampen

 Nu zijn we in Nederland gewend aan hoog water en wordt het nog lastiger bij rampen die helemaal nieuw voor ons zijn. ‘Dan is er geen cultureel gedragsmodel hoe met deze rampen om te gaan’, legt De Vries uit. ‘Dit zien we bijvoorbeeld bij droogtes waar we als Nederlanders niet veel ervaring mee hebben. Deze hebben een grote impact op onze (mentale) gezondheid. Tijdens extreem droge periodes worden veel mensen depressief, en vallen er zelfs doden.’ De Vries trekt hierbij een vergelijking met de huidige coronapandemie. ‘Inmiddels zijn we gewend aan het mondkapje, maar aan het begin was dit nog erg nieuw en spannend. De ervaring die we inmiddels hebben opgedaan, is heel belangrijk om het gebruik weer makkelijker op te pakken en onszelf zo te beschermen.’

Historisch ecologische informatie kan weerbaarheid vergroten

Klimaatverandering heeft een grote impact op onze omgeving. Het wordt steeds belangrijker als gemeenschap weerbaar te zijn tegen rampen. Hoe kunnen we die weerbaarheid dan vergroten? ‘Een van de manieren is om met enige regelmaat mensen te informeren over hun omgeving’, legt De Vries uit. ‘Over de ecologische geschiedenis en veranderingen die met dreiging en rampen te maken hebben. Heeft jouw omgeving bijvoorbeeld hoog water gekend, ook veel langer terug in de tijd, of is het landschap drastisch veranderd?’ De Vries denkt dat mensen zich hierdoor beter bewust worden van bepaalde dreigingen en deze niet uit het oog verliezen omdat iets al 20 jaar niet heeft plaats gevonden. ‘Dan gaan gemeenschappen ook nadenken over de bronnen die ze hebben om hier mee om te gaan.’