Dit zijn de belangrijkste conclusies van UvA onderzoek naar de effecten van economische berichtgeving op hoe wij over de economie denken, op ons vertrouwen in de economie en op onze politieke voorkeur. Rens Vliegenthart, hoogleraar Communicatiewetenschap, ontving voor dit vijfjarige onderzoek een NWO Vidi grant en stelde een team samen met Mark Boukes, Alyt Damstra en Jeroen Jonkman. Het project is nu afgerond, tijd om aan Vliegenthart te vragen wat ze hebben gedaan en ontdekt.

Welke vragen stonden centraal in het onderzoek?

Kranten en andere media rapporteren dagelijks over de stand van de economie. Bijvoorbeeld over winst en verlies van bedrijven, over werkgelegenheid, en aandelenkoersen. Dit kan rooskleurig zijn, maar vaker is de inhoud en toon negatief. Het UvA team ging op onderzoek naar de effecten van economische berichten:

1. Wat doet economische berichtgeving met onze perceptie van de economie?
2. Hoe beïnvloedt dit vervolgens ons vertrouwen in de economie en wat is het gevolg voor onze politieke voorkeur?
3. Welke verschillen zien we tussen Europese landen?
4. Wat voor invloed heeft economische berichtgeving op politici zelf en de kwesties die zij aankaarten?

Hoe zijn jullie dit gaan onderzoeken?

Effecten van economische berichten op onze beleving

Het team zette een survey uit onder een doorsnee van de Nederlandse bevolking. In een periode van zes maanden werd hen drie keer gevraagd wat voor media ze gebruiken, wat hun mening over de economie is en hoeveel vertrouwen ze in de economie en politiek hebben. Door dezelfde vragen te herhalen, konden de onderzoekers goed veranderingen waarnemen.

Deze inzichten zetten ze vervolgens af tegen persoonlijke kenmerken van de respondenten - maakt het uit hoe oud je bent, wat voor werk je doet, hoe hoog je bent opgeleid etc.- en de toon en inhoud van economische berichten in die periode in de media die zij aangaven te gebruiken.

Ook voerde het team een experiment uit. Onder dezelfde groep respondenten werden fictieve economische berichten gedeeld, opgemaakt alsof ze van een echte krant of online platform zoals nu.nl kwamen. Deze berichten wisselden qua inhoud en toon, van positief tot negatief, en de respondenten werd naar hun reacties gevraagd.

Vergelijking tussen Europese landen

Het team maakte ook een vergelijking tussen landen. ‘Het fijne aan het thema economie is dat er ontzettend veel cijfers beschikbaar zijn in Europa’, vertelt Vliegenthart. ‘In alle EU-landen wordt bijvoorbeeld maandelijks het consumentenvertrouwen gemeten.’ Daarnaast had het team via de nationale persbureaus toegang tot grote hoeveelheden economische berichten. Zo onderzocht het team het effect van mediaberichtgeving op vertrouwen in verschillende EU-landen.

De invloed op politici

Om de invloed van economische berichtgeving op politici zelf te meten, spitte het team kamerstukken door op zoek naar de Kamervragen die politici maandelijks inbrengen: welke vragen worden er gesteld en wat was op dat moment de toon en inhoud van economische berichten in nieuwmedia? Dit voerden de onderzoekers in vier landen uit.

Wat hebben jullie ontdekt?

Achtergrondkenmerken spelen beperkte rol

Een van de interessante bevindingen noemt Vliegenthart dat persoonlijke achtergrondkenmerken, zoals leeftijd en opleiding, nauwelijks invloed hebben op de effecten van mediaberichtgeving op onze beleving van de ecnomie. ‘Dit heeft mij verbaasd, want in andere studies werd dit wel vaak aangenomen. De inhoud en toon van berichten bepalen voor iedereen redelijk hetzelfde hoe we de economie beleven’, vertelt Vliegenthart.

Negatief werkt sterker dan positief

Negatieve berichten bleken een veel sterker effect te hebben dan positieve berichten: wordt er geschreven dat de economie slecht gaat, dan verslechtert ook ons beeld van de economie en ons vertrouwen in de zittende regering. ‘We geven dan aan eerder op politieke partijen te stemmen die niet in de regering zitten, links of rechts, dat maakt niet uit’, vertelt Vliegenthart. Andersom zie je dit effect echter niet: van positief nieuws gaan we niet veel positiever over de economie denken en krijgen we niet veel meer vertrouwen.

De economische context maakt heel veel uit

Door de landenvergelijking ontdekte het team ook hoe belangrijk de economische context is voor onze perceptie van de economie: ons vertrouwen in de economie daalt vooral bij negatief nieuws in tijden dat er nog niet echt crisis is. ‘Is die crisis er eenmaal, dan zit je er middenin, dan ben je bijvoorbeeld die baan al kwijt, en is het vertrouwen toch al zo goed als weg.  Je hebt de media dan niet meer nodig om je te vertellen dat het slecht gaat.’

Politici stellen de meeste vragen als er nog niet echt crisis is

Ook bij politici ontdekte het team de relatie tussen negatief nieuws, economische context en beleving. Politici laten zich het sterkst door mediaberichtgeving leiden over economisch gerelateerde vraagstukken, als er nog niet echt crisis is.

Advies: geef het nieuws meer context

‘Als je kijkt naar het aantal negatieve berichten over de economie, is dit eigenlijk niet in lijn met hoe de economie er echt voor staat. Nu we weten wat voor impact deze berichten kunnen hebben, mensen verliezen veel vertrouwen, is mijn advies aan journalisten zich bewust te zijn van dit effect van: negatief schrijven, naar negatief denken, naar wantrouwen. Een advies is om het nieuws meer context te geven. Vaak ontbreekt die grotere context en nuancering, maar nuancering heeft wel degelijk effect op onze beleving.’

Artikelen over het onderzoek

Het team werkt op dit moment aan een boek waarin de belangrijkste resultaten van het project worden gerapporteerd en dat volgend jaar door Cambridge University Press zal worden uitgegeven. Maar ze hebben ook al een twintigtal artikelen gepubliceerd. Je kunt deze vinden via de onderstaande links naar de persoonlijke pagina’s van de onderzoekers. Maar hier sommen we er ook een aantal op.

• Boukes, M., & Vliegenthart, R. (2020). A general pattern in the construction of economic newsworthiness? Analyzing news factors in popular, quality, regional, and financial newspapers. Journalism, 21(2), 279300. https://doi.org/10.1177/1464884917725989
• Damstra, A. (2019) Disentangling economic news effects: The impact of tone, uncertainty, and issue on public opinion. International Journal of Communication, 13(2019), 5205–5224. https://ijoc.org/index.php/ijoc/article/view/12254
• Damstra, A., Boukes, M., & Vliegenthart, R. (2020). To credit or to blame: The asymmetric impact of government responsibility in economic news. International Journal of Public Opinion Research. https://doi.org/10.1093/ijpor/edz054
• Jonkman, J., Boukes, M., & Vliegenthart, R. (2020). When Do Media Matter Most? A Study on the Relationship between Negative Economic News and Consumer Confidence across the TwentyEight EU States. The International Journal of Press/Politics, 25(1), 7695. https://doi.org/10.1177/1940161219858704 [details]
• Vliegenthart, R. & Damstra, A. (2019). Parliamentary Questions, Newspaper Coverage, and Consumer Confidence in Times of Crisis: A CrossNational Comparison. Political Communication, 36​(1), 1735. doi: 10.1080/10584609.2018.1478472

Het onderzoeksteam